ผรณอปฺปมาณตายาติ ผรณวเสน อปฺปมาณโคจรตายฯ นิพฺพานมฺปิ อปฺปมาณเมว ปมาณโคจรานํ กิเลสานํ อารมฺมณภาวสฺสปิ อนาคมนโตฯ ขลนฺติ ขเล ปสาริตสาลิสีสาทิภณฺฑํฯ กิญฺเจหีติ มทฺทสฺสุฯ เตนาห ‘‘มทฺทนฏฺโฐ’’ติฯ อารมฺมณภูตํ, ปลิพุทฺธกํ วา นตฺถิ เอตสฺส กิญฺจนนฺติ อกิญฺจนํ, อกิญฺจนเมว อากิญฺจญฺญํฯ

รูปนิมิตฺตสฺสาติ กสิณรูปนิมิตฺตสฺสฯ น คหิตาติ สรูปโต น คหิตา, อตฺถโต ปน คหิตา เอวฯ เตนาห – ‘‘สา สุญฺญา ราเคนาติอาทิวจนโต สพฺพตฺถ อนุปวิตฺถาวา’’ติฯ

นานาติ สทฺทวเสนฯ เอกตฺถาติ อารมฺมณวเสน อารมฺมณภาเวน เอกสภาวาฯ เตนาห ‘‘อปฺปมาณํ…เป.… เอกตฺถา’’ติฯ อารมฺมณวเสนาติ อารมฺมณสฺส วเสนฯ จตฺตาโร หิ มคฺคา, จตฺตาริ ผลานิ อารมฺมณวเสน นิพฺพานปวิฏฺฐตาย เอกตฺถา เอการมฺมณาฯ อญฺญสฺมิํ ปน ฐาเนติ อิทํ วิสุํ วิสุํ คเหตฺวา วุตฺตํ อปฺปมาณาทิ ปริยายวุตฺตํ, นิพฺพานํ อารพฺภ ปวตฺตนโตฯ ตสฺมา ‘‘อญฺญสฺมิ’’นฺติ อิทํ เตน เตน ปริยาเยน ตตฺถ ตตฺถ อาคตภาวํ สนฺธาย วุตฺตํฯ

โคทตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา

[350] อาคตาคโมติ วาจุคฺคตปริยตฺติธมฺโมฯ วิญฺญาตสาสโนติ ปฏิวิทฺธสตฺถุสาสโนฯ เตนาห ‘‘อนาคามี’’ติอาทิฯ นคฺคโภคฺคนฺติ อวสนภาเวน นคฺคํ, กุฏิลชฺฌาสยตาย โภคฺคํ, ตโต เอว นิสฺสิริกํฯ นคฺคตาย หิ โส รูเปน นิสฺสิริโก, โภคฺคตาย จิตฺเตนฯ ภควโต สทฺธายาติ ภควติ สทฺธายฯ ตสฺมิํ สทฺทหนา โอกปฺปนา ตสฺส สทฺธาติปิ วตฺตพฺพตํ ลภติฯ คจฺฉามีติ อาคจฺฉามิ, พุชฺฌามีติ อตฺโถฯ เอตํ นิคณฺเฐน ปุจฺฉิตมตฺถมาหฯ

กายํ อุนฺนาเมตฺวาติ กายํ อพฺภุนฺนาเมตฺวาฯ กุจฺฉิํ นีหริตฺวาติ ปิฏฺฐิยา นินฺนมเนน กุจฺฉิํ ปุรโต นีหริตฺวาฯ

คีวํ ปสารณวเสน ปคฺคยฺห ปคฺคเหตฺวา สพฺพํ ทิสํ เปกฺขมาโนฯ สพฺพมิทํ นิคณฺฐสฺส ปหฏฺฐาการทสฺสนตฺถํ ‘‘อิทานิ สมณสฺส โคตมสฺส อุปริ วาทํ อาโรเปตุํ ลพฺภตี’’ติฯ เตนาห ‘‘วาตํ วา โส’’ติอาทิฯ สการณาติ ยุตฺติสหิตาฯ ปญฺหมคฺโคติ ปญฺหสงฺขาโต วีมํสา, เอวํ ภวิตพฺพนฺติ จิตฺเตเนว ปริวีมํสา ปญฺหาฯ เอโก อุทฺเทโสติ เอกํ อุทฺทิสนํ อตฺถสฺส สํขิตฺตวจนํฯ เวยฺยากรณนฺติ นิทฺทิสนํ อตฺถสฺส วิจาเรตฺวา กถนํฯ เอวนฺติ อิมินา นเยนฯ สพฺพตฺถาติ สพฺเพสุ ปญฺหุทฺเทสเวยฺยากรเณสุ อตฺโถ วิตฺถารโต เวทิตพฺโพฯ

นิคณฺฐนาฏปุตฺตสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

9. อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา

[351] อลํ สมตฺโถ อริยภาวายาติ อลมริโยฯ เญยฺยชานนฏฺเฐน ญาณเมว ปจฺจกฺขโต ทสฺสนฏฺเฐน ญาณทสฺสนํ, โสเยว อติสยฏฺเฐน ญาณทสฺสนวิเสโสฯ ปาวฬา วุจฺจติ อานิสทปเทโส, ตํ ปาวฬํ รโชหรณตฺถํ นิปฺโผฏียติ เอตายาติ ปาวฬนิปฺโผฏนา, โมรปิญฺฉวตฺติฯ

อเจลกสฺสปสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

10. คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา

[352] มตฺตราชา นาม เอโก ภุมฺมเทโว ภูตาธิปติ สุราโปตลรุกฺขนิวาสีฯ เตน วุตฺตํ ‘‘มตฺตราชกาเล’’ติฯ ‘‘โอสธิติณวนปฺปตีสู’’ติ วตฺวา เต ยถากฺกมํ ทสฺเสนฺโต ‘‘หรีตกา…เป.… รุกฺเขสุ จา’’ติ อาหฯ ปตฺถนาวเสน จิตฺตํ ฐเปหิฯ สมิชฺฌิสฺสตีติ ยถาธิปฺปายํ สมิชฺฌิสฺสติฯ เตน หีติ ยสฺมา ตํ เทวาปิ อาสนฺนมรณํ มญฺญนฺติ, ตสฺมา สา วรเมว ภวิสฺสติ, ตํ ตุมฺหากํ ทีฆรตฺตํ หิตาย สุขาย ภวิสฺสตีติ อธิปฺปาโยฯ

คิลานทสฺสนสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

จิตฺตสํยุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

8. คามณิสํยุตฺตํ

1. จณฺฑสุตฺตวณฺณนา

[353] ‘‘เยน มิเธกจฺโจ จณฺโฑ จณฺโฑตฺเวว สงฺขํ คจฺฉตี’’ติ เอวํ ปญฺหปุจฺฉเนน ธมฺมสงฺคาหกตฺเถเรหิ จณฺโฑติ คหิตนาโมฯ ปากฏํ กโรตีติ ทสฺเสติ อตฺตโน จณฺฑภาวํฯ

จณฺฑสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

2. ตาลปุฏสุตฺตวณฺณนา

[354] วาโลติ วุจฺจติ ตาโล, ตสฺส ตาลปุฏํ นามฯ ยถา อามลกีผลสมานกํ, โส ปน ตาลสทิสมุขวณฺณตฺตา ตาลปุโฏติ เอวํนามโกฯ เตนาห ‘‘ตสฺส กิรา’’ติอาทิฯ อภินีหารสมฺปนฺโน อเนเกสุ กปฺเปสุ สมฺภตสาวกโพธิสมฺภาโรฯ ตถา เหส อสีติยา มหาสาวเกสุ อพฺภนฺตโร ชาโตฯ สหสฺสํ เทนฺติ นจฺจํ ปสฺสิตุกามาฯ สมชฺชเวสนฺติ เนปจฺจเวสํฯ กีฬํ กตฺวาติ นจฺจกีฬิตํ กีฬิตฺวา, นจฺจิตฺวาติ อตฺโถฯ

ปุพฺเพ ตถาปวตฺตวุตฺตนฺตทสฺสเน สจฺเจน, ตพฺพิปริยาเย อลิเกนฯ ราคปจฺจยาติ ราคุปฺปตฺติยา การณภูตาฯ มุขโต…เป.… ทสฺสนาทโยติ อาทิ-สทฺเทน มุขโต อคฺคิชาลนิกฺขมทสฺสนาทิเก สงฺคณฺหาติฯ อญฺเญ จ…เป.… อภินยาติ กามสฺสาทสํยุตฺตานํ สิงฺคารหสฺสอพฺภุตรสานญฺเจว ‘‘อญฺเญ จา’’ติ วุตฺตสนฺตพีภจฺฉรสานญฺจ ทสฺสนกา อภินยาฯ โทสปจฺจยาติ โทสุปฺปตฺติยา การณภูตาฯ หตฺถปาทจฺเฉทาทีติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตานํ รุทฺทวีรภยานกรสานํ ทสฺสนกา อภินยาฯ โมหปจฺจยาติ โมหุปฺปตฺติยา การณภูตาฯ เอวมาทโยติ อาทิ-สทฺเทน สงฺคหิตานํ กรุณาสนฺตภยานกรสานํ ทสฺสนกา อภินยาฯ เต หิ รเส สนฺธาย ปาฬิยํ ‘‘เย ธมฺมา รชนียา, เย ธมฺมา โทสนียา, เย ธมฺมา โมหนียา’’ติ จ วุตฺตํฯ

นฏเวสํ คเหตฺวาว ปจฺจนฺติ กมฺมสริกฺขวิปากวเสนฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ ยถาวุตฺตํ นิรเย ปจฺจนํ สนฺธายฯ เอตํ ‘‘ปหาโส นาม นิรโย, ตตฺถ อุปปชฺชตี’’ติ วุตฺตํฯ ยถา โลเก อตฺถวิเสสวเสน สกมฺมกานิปิ ปทานิ อกมฺมกานิ ภวนฺติ ‘‘วิมุจฺจติ ปุริโส’’ติ, เอวํ อิธ อตฺถวิเสสวเสน อกมฺมกํ สกมฺมกํ กตฺวา วุตฺตํ – ‘‘นาหํ, ภนฺเต, เอตํ โรทามี’’ติฯ โก ปน โส อตฺถวิเสโส? อสหนํ อกฺขมนํ, ตสฺมา น โรทามิ น สหามิ, น อกฺขมามีติ อตฺโถฯ โรทนการณญฺหิ อสหนฺโต เตน อภิภูโต โรทติฯ ตเมวสฺส สกมฺมกภาวสฺส การณภูตํ อตฺถวิเสสํ ‘‘น อสฺสุวิโมจนมตฺเตนา’’ติ วุตฺตํฯ มตํ วา, อมฺม, โรทนฺตีติ เอตฺถาปิ มตํ โรทนฺติ, ตสฺส มรณํ น สหนฺติ, นกฺขมนฺตีติ ปากโฏยมตฺโถติฯ

ตาลปุฏสุตฺตวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ

3-5. โยธาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา

[355-357] ยุชฺฌนํ โยโธ, โส อาชีโว เอตสฺสาติ โยธาชีโวฯ เตนาห – ‘‘ยุทฺเธน ชีวิกํ กปฺปนโก’’ติ, อุสฺสาหํ วายามํ กโรตีติ ยุชฺฌนวเสน อุสฺสาหํ วายามํ กโรติฯ ปริยาปาเทนฺตีติ มรณปริยนฺติกํ อาปทํ ปาเปนฺติฯ เตนาห ‘‘มรณํ ปฏิปชฺชาเปนฺตี’’ติฯ ทุฏฺฐุ ฐปิตนฺติ ทุฏฺฐากาเรน อตฺตโน ปเรสญฺจ อตฺถาวหภาวํ น คตํ ปฏิปนฺนํฯ ปเรหิ สงฺคาเม ชิตา หตา เอตฺถ ชายนฺตีติ ปรชิโต นาม นิรโยฯ อสิธนุคทายสงฺกุจกฺกานิ ปญฺจาวุธานิฯ ตํ สนฺธายาติ ตํ โยธาชีวํ ปุคฺคลํ สนฺธายฯ เอตํ ‘‘โย โส’’ติอาทิ วุตฺตํฯ จตุตฺถปญฺจเมสูติ หตฺถาโรหอสฺสาโรหสุตฺเตสุฯ เอเสว นโยติ เอโส ตติเย วุตฺโต เอว อตฺถโต วิเสสาภาวโตฯ

โยธาชีวสุตฺตาทิวณฺณนา นิฏฺฐิตาฯ